منهاج الولاية في شرح نهج‌البلاغة (کتاب)

«منهاج‌الولایه فى شرح نهج‌البلاغه»، تألیف عبدالباقى صوفى تبریزى (م، ۱۰۳۹ ق) به زبان عربى است. این کتاب به دوازده موضوع مهم در نهج‌البلاغه با نثر فارسى روان و آمیخته به عربى پرداخته که در دو جلد ارائه شده است. شرح عبدالباقى شرحى ترکیبى است: عرفان، ادب، اخبار و روایات، حکمت و کلام و اخلاق به وفور در این شرح دیده مى‌شوند. او برحسب مورد از اقوال بزرگان اهل معرفت براى فهم و درک کلام بلند امام علی (ع) بهره مى‌جوید.

ساختار کتاب

نویسنده دوازده موضوع نهج‌البلاغه را شرح و تفسیر کرده و هر یک را در بابى خاصّ قرار داده است. سه باب اول در جلد اول و باقى ابواب در مجلد دوم آمده است.

گستردگى و تفصیل مطالب در ابواب مختلف کتاب نیز یکسان نبوده و مباحث برخى از ابواب - همچون باب اوّل و دوم - بسیار مفصّل و طولانى‌تر از مباحث در دیگر ابواب مى‌باشد.

در هر یک از این باب‌ها، تعدادى خطبه مورد شرح قرار گرفته‌اند. با این همه تعدادى از خطبه‌هاى باب نهم و تمامى خطبه‌هاى باب‌هاى دهم و دوازدهم بدون شرح باقى‌مانده که ظاهرا مؤلف موفق به شرح آنها نشده است. نکته دیگر اینکه در این شرح تکیه اصلى بر شرح خطبه‌ها بوده و به نامه‌ها و حکمت‌هاى قصار کمتر توجه شده است.

روش مؤلف بدین قرار است که در هر یک از ابواب فوق‌الذکر چند خطبه که مناسب با عنوان بوده برگزیده و پس از بیان عبارتى کوتاه از هر یک از خطبه‌ها - و گاه چند عبارت - به شرح آن خطبه پرداخته است. این شرح، در همه موارد، یکسان نیست. در برخى خطبه‌ها با تفصیل بیشتر و برخى دیگر بسیار فشرده و مختصر و حتى در پاره‌اى موارد تنها ترجمه عبارات نهج‌البلاغه است.

گزارش محتوا

با بررسى و تطبیق شروح متعدّد و مختلفى که بر نهج‌البلاغه نگاشته شده، چنین برمى‌آید که هر کدام، از یک یا چند ویژگى خاصّ برخوردار است. برخى از آنها، بیشتر جنبه کلامى دارد، همچون شرح ابن ابى‌الحدید، و در برخى دیگر جنبه حکمى تفوّق دارد؛ همانند شرح ابن‌میثم، و در برخى جنبه اخبارى و روایى نمایان است، همچون شرح گلستانه و برخى نیز مذاق عرفانى و حکمى دارد؛ همچون شرح ابن‌عتائقى، شرح محلّى و شرح روغنى قزوینى و تعداد کمى نیز به ترتیب موضوعات است؛ همچون شرح میرزا خلیل کمره‌اى؛ امّا شرحى که در بردارنده تمامى جوانب و یا جمع بیشترى از آن ویژگى‌ها باشد و مذاق‌هاى مختلف عرفانى، حکمى، کلامى، اخبارى و ادبى - خصوصا به ترتیب موضوعات- در آن گرد آمده باشد، چنین شرحى کمتر به مرتبه ظهور و عیان و به رشته تألیف و تحریر در آمده است. شاید بتوان این جامعیت و کمال را در شرح مورد بحث مشاهده کرد.

عبدالباقى موضوع «توحید ذات بارى تعالى» و «صفات رسول و آل او» را در دو باب نخست کتاب بررسى مى‌کند، با استناد به متون احادیث و روایات معصومین(ع) و با استمداد از اقوال محقّقین از عرفا و حکما؛ همچون ابن‌عربى، صدرالدین قونوى، روزبهان بقلى شیرازى، امام قشیرى، خواجه نصیر طوسى و با استشهاد به اشعار شاعرانى عارف، همچون مولانا، عطّار، شیخ محمد شبسترى و ابن‌فارض، به شیوه‌اى جامع و با ترکیبى از عرفان و حکمت و اخبار، عبارات بلند و عمیق امام‌الموحّدین را در معراج ذهن و اندیشه بشرى به تفسیر مى‌کشاند.

موضوعات اخلاقى، «علم و هدایت و دین، صفات متّقین، حکمت و ادب، وصایا و نصایح، اعراض از دنیا، مذمّت کبر و نکوهش ظلم» عبارات نهج‌البلاغه را در ابواب سوم تا نهم کتاب تحقیق مى‌کند، با استناد به روایات و احادیث دیگرى از معصومین(ع) و با استمدادى دیگر از اقوال، عبارات، حکایات عارفان و اشعار اخلاقى شاعران، با تعمیم مذاق عرفانى و اخلاقى و روایى خود به سیر و سلوک و عروج در اندیشه بشرى ادامه مى‌دهد.

«معاد و احوال موت و قبر»، را در نهج‌البلاغه در باب یازدهم کتاب جستجو مى‌کند، از عرفان، حکمت، کلام و حدیث در تفسیر عبارات امام‌المتّقین مدد مى‌گیرد، شبهات کلامى معاد را پاسخ مى‌گوید، در حدیث مشهور و عمیق «مواقف پنجاه‌گانه قیامت» به تفصیل بیان مى‌کند، با تبیین و تفسیر عرفانى ابن‌عربى از شرح «حدیث مواقف» بر مى‌آید، و آن گاه با استمداد از مولایش على(ع) از پل‌هاى هفتگانه جهنم، که آخرین مواقف قیامت است، عبور مى‌کند و به بهشت و مراتب و درجات آن مى‌رسد، و در جنّت دیدار معبود و تکلّم معشوق با عاشق، در آخرین مراتب صعود و معراج انسانى قرار مى‌یابد.

قوانین عدالت و سیاست در نهج‌البلاغه را در باب دهم کتاب و ادعیه نهج‌البلاغه را در باب دوازدهم و آخرین باب کتاب مى‌باید تفسیر کند. شرح را ناتمام مى‌گذارد و گویا پس از بیان تکلّم معشوق با عاشق در باب معاد، دیگر تاب نمى‌آورد و با فریادى «همّام» وار مدهوش مى‌گردد و با پرواز به معراج ملکوت، ابواب دهم و دوازدهم کتاب را بدون شرح مى‌گذارد.

از شرح عبدالباقى به شدت بوى عرفان شیعى استشمام مى‌شود. انتخاب دوازده باب و شروع از توحید و ختم آن به معاد و دعا، نشان از گرایشات شدید سلوکى شیعى دارد.

وضعیت کتاب

در ابتداى اثر، مقدمه ارزشمندى به قلم حبیب‌الله عظیمى مصحح کتاب درباره تدوین و شروح نهج‌البلاغه و شرح حال نویسنده کتاب و آثار او آمده است. سه نسخه اصلى از کتاب با یکدیگر مقایسه و تطبیق شده است. فهرست مطالب در ابتدا و فهارس روایات، اعلام، مکان‌ها، کتب، منابع و مآخذ در انتهاى اثر ذکر شده است.

منابع مقاله

۱- مقدمه و متن کتاب.

۲- مقاله نگاهى به شرح‌هاى نهج‌البلاغه، مصطفى بروجردى، مجله قبسات، بهار ۱۳۸۰، شماره ۱۹.

منبع

ویکی نور